“… หลักสำคัญว่า ต้องมีน้ำ น้ำบริโภคและน้ำใช้ น้ำเพื่อการเพาะปลูก เพราะชีวิตอยู่ที่นั่น ถ้ามีน้ำ คนอยู่ได้ ถ้าไม่มีน้ำ คนอยู่ไม่ได้ ไม่มีไฟฟ้า คนอยู่ได้ แต่ถ้ามีไฟฟ้า ไม่มีน้ำ คนอยู่ไม่ได้…”  พระราชดำรัส 17 มีนาคม 2539

สังคมไทยมีรากฐานมาจากสังคมเกษตรกรรม การปลูกข้าวเป็นผลผลิตของคนส่วนใหญ่ในประเทศ วิถีชีวิตของคนเพาะปลูกข้าว จึงเป็นพื้นฐานสำคัญในการรังสรรค์วัฒนธรรมในด้านต่าง ๆ ทั้งวัฒนธรรมการเมืองการปกครอง วัฒนธรรมการกินอยู่ วัฒนธรรมทางความคิด ความเชื่อ วัฒนธรรมทางภาษา และตลอดจนการแสดงออกต่าง ๆ ซึ่งรวมเรียกได้ว่า “เป็นวัฒนธรรมข้าว” (Rice Culture)

แนวพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวนั้น มิได้เน้นการพัฒนาด้านใดด้านหนึ่งเป็นสำคัญ แต่ทรงให้ความสำคัญ และเน้นการพัฒนาในทุกด้านอย่างสัมพันธ์กัน ทั้งการพัฒนาเศรษฐกิจ การพัฒนาด้านสังคม รวมทั้งการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งตามแนวพระราชดำริในการพัฒนาเช่นนี้ จะเป็นผลให้เกิดความสมดุลต่อการพัฒนาประเทศ และกล่าวได้ว่า วิธีการพัฒนาตามแนวพระราชดำริ โดยการยึดหลักความต้องการที่แท้จริงของประชาชน สภาพภูมิศาสตร์ สิ่งแวดล้อม วัฒนธรรม และประเพณีของชุมชนในสังคมนั้นเป็นหลัก

“น้ำ” คือชีวิตของราษฎร ในหลวงของเราจึงทรงงานอย่างหนัก เพื่อให้พสกนิกรของพระองค์อยู่เย็นเป็นสุข มีงานทำตามอัตถภาพ

พระปรีชาสามารถในการจัดการทรัพยากรน้ำให้เพียงพอต่อการกินอยู่ของพสกนิกร ผ่านแนวพระราชดำริมากมาย จนได้รับขนานพระนามว่า “ครูทรัพยากรน้ำของแผ่นดิน”

วิกฤตเศรษฐกิจรุมเร้าปัญหาชีวิต สังคมยิ่งวิปริต เห็นแต่ความสิ้นคิดทางการเมือง ดูสิ้นหวังแทบทุกเรื่อง จึงแหงนมองฟ้าเรืองรอง พลันเห็นพลังใจอันยิ่งใหญ่ ดังธารทิพย์ชโลมให้พากเพียรต่อไปใต้ร่มเงา

พระราชดำริในการใช้น้ำดีไล่น้ำเสีย

โดยการรับน้ำคุณภาพดีจากแม่น้ำเจ้าพระยาหรือจากแหล่งน้ำภายนอก แล้วส่งเข้าไปตามคลองที่มีภาวะความเน่าเสียของน้ำ อันได้แก่ คลองบางเขน คลองบางซื่อ คลองแสนแสบ คลองเทเวศร์ และคลองบางลำภู ซึ่งน้ำดีที่ส่งเข้าไปนี้เป็นน้ำสะอาดที่จะไหลแผ่กระจายเข้าไปตามคลองทั้งหลายนั้น เพื่อช่วยระบายความเน่าเสียให้ไหลออกไปได้ ซึ่งจะช่วยลดปัญหาความเน่าเสียของน้ำในคลองต่าง ๆ ได้  “ชักโครก” คือ ใช้การปิดเปิดน้ำให้ได้จังหวะ เวลาน้ำขึ้นสูงก็เปิดประตูน้ำให้น้ำดีเข้ามาไล่น้ำเน่า เวลาน้ำทะเลลงก็เปิดประตูถ่ายน้ำออกจากคลองไปด้วย

กังหันน้ำชัยพัฒนา

ใช้ในการบำบัดน้ำเสีย ที่เกิดจากแหล่งชุมชนและแหล่งอุตสาหกรรม เป็นเครื่องกลเติมอากาศที่ผิวน้ำ หมุนช้าแบบทุ่นลอย สามารถปรับตัวขึ้นลงได้ ตามระดับขึ้นลงของผิวน้ำในแหล่งน้ำเสีย ประกอบด้วย
- โครงกังหันน้ำรูป 12 เหลี่ยม
- ซองบรรจุน้ำติดตั้งโดยรอบ มีทั้งหมด 6 ซอง ที่ซองมีรูพรุน เพื่อให้น้ำกระจายเป็นฟองได้ หลักการทำงานเริ่มด้วยซองน้ำจะดูดขับเคลื่อนให้หมุนรอบโดยเกียร์มอเตอร์ ขณะหมุนตัว ซองน้ำก็วิดตักน้ำและยกน้ำสาดกระจายเป็นฝอยเหนือผิวน้ำ เพื่อให้ออกซิเจนละลายเข้าไปในน้ำ และซองน้ำกดจมลงสู่ใต้ผิวน้ำ ก็เกิดการอัดของอากาศภายในซองขึ้นใต้ผิวน้ำ ทำให้ยิ่งเพิ่มการถ่ายเทออกซิเจนสู่น้ำได้ดีมากขึ้น

โครงการพัฒนาพื้นที่ลุ่มน้ำปากพนัง

“ฉะนั้นถ้าทำโครงการปากพนัง ซึ่งน่าจะทำได้เร็วพอใช้ จะแก้ไขความขาดแคลนน้ำจืดเพื่อการเกษตร ในลุ่มน้ำของแม่น้ำชะอวด แล้วมีน้ำใช้ในหน้าแล้งด้วย ตลอดจนมีน้ำกร่อยเพื่อเลี้ยงกุ้งกุลาดำเป็นล่ำเป็นสัน ในเขตเชียรใหญ่ หัวไทร ปากพนัง จะเป็นที่ที่เป็น อู่ข้าวอู่น้ำ และจะเป็นแหล่งรายได้ อย่างมหาศาล สำหรับประเทศไทย”

ในบริเวณพื้นที่ที่ติดกับทะเลมักประสบปัญหาน้ำเค็มรุกเข้าไปในลำน้ำ ทำให้เกิดปัญหาน้ำกร่อย ซึ่งไม่เหมาะสมกับการเพาะปลูกและไม่สามารถใช้บริโภคได้ แม่น้ำบางนรา ซึ่งอยู่ในจังหวัดนราธิวาส มีลำน้ำซึ่งยาวประมาณ 60 กิโลเมตร มีทางออกทะเล 2 ทาง คือที่อำเภอเมือง และอำเภอตากใบ จึงทำให้แม่น้ำบางนราตลอดทั้งสายได้รับอิทธิพลจากน้ำทะเลขึ้น - ลง และทำให้สภาพน้ำเป็นน้ำเค็มและน้ำกร่อย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระราชดำริ ให้กรมชลประทานพิจารณาสร้างประตูบังคับน้ำปิดกั้นปากแม่น้ำบางนราตอนบนและตอนล่าง เพื่อกั้นน้ำเค็มจากทะเลมิให้ไหลเข้าไปตามแม่น้ำ โดยที่ยังสามารถเก็บกักน้ำจืดไว้ใช้ได้ตลอดปีในพื้นที่ 105,000 ไร่ กล่าวได้ว่าโครงการนี้ เป็นการแยกน้ำ 3 รส “น้ำเค็ม, น้ำกร่อย, น้ำจืด” ออกจากกัน

การบำบัดน้ำเสียโดยวิธีกรองน้ำเสีย

มีขั้นตอน ดังนี้

• บ่อที่ 1 บ่อเติมอากาศ เป็นบ่อรับน้ำเน่าเสียจากคลองที่มีน้ำเสียให้มาผ่านกระบวนการเติมอากาศ โดยบ่อดังกล่าวมีขนาดก้นบ่อกว้าง 50 เมตร ความยาวของบ่อ 160 เมตร มีความลึกเฉลี่ย 3 เมตร ความจุน้ำประมาณ 19,000 ลูกบาศก์เมตร มีการติดตั้งเครื่องสูบน้ำเพื่อสูบน้ำจากคลองเข้าสู่บ่อและติดตั้งเครื่อง เติมอากาศ 3 เครื่อง
• บ่อที่ 2 บ่อตกตะกอน เป็นบ่อรับน้ำที่ผ่านจากกระบวนแรก โดยมีการติดตั้งเครื่องเติมอากาศ ซึ่งช่วยตีน้ำให้ตกตะกอนได้อีกด้วย บ่อนี้มีความลึก 2 เมตร 50 เซนติเมตร และมีความจุประมาณ 576,000 ลูกบาศก์เมตร
• บ่อที่ 3 บ่อปรับสภาพน้ำ หลังจากน้ำตกตะกอนแล้ว จะถูกปล่อยสู่บ่อปรับสภาพน้ำ แล้วเก็บไว้ช่วงระยะเวลาหนึ่ง ก่อนที่จะระบายสู่คลองเดิมที่รับน้ำมาในขั้นตอนแรก

จากวิธีการบำบัดน้ำเสียที่กล่าวมา หลายโครงการมีการใช้อุปกรณ์ในการเติมอากาศและระบบสูบน้ำ นอกจากนี้ยังมีการใช้อธรรมปราบอธรรม คือ การใช้ผักตบชวาช่วยบำบัดน้ำเสีย บึงมักกะสันเป็นเสมือนไตธรรมชาติ เป็นเสมือนที่รับกักน้ำเสีย และฟอกน้ำเสียให้เป็นน้ำดี

ระบบผสมผสานระหว่างพืชน้ำกับการเติมอากาศ

เป็น ระบบบำบัดน้ำเสียอีกระบบหนึ่งที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระ ราชดำริเป็นประเดิม กรณีระบบหนองสนม ประกอบด้วย 3 ส่วน คือ

(1) การบำบัดน้ำเสียด้วยกกอียิปต์ โดยการปล่อยน้ำเสียเข้าไปบนลานก้อนกรวดเสียก่อน เพื่อให้ก้อนกรวดทำหน้าที่กรองสารแขวนลอยออกจากน้ำเสีย พร้อมกับช่วยเติมก๊าซออกซิเจน ซึ่งจะช่วยให้เกิดจุลินทรีย์เกาะตามก้อนกรวดมากขึ้น อันจะนำไปสู่การย่อยสลายสารอินทรีย์ที่มีอยู่ในน้ำเสียได้มากขึ้น แล้วจึงปล่อยน้ำเสียผ่านตะแกรงดักเศษขยะที่ติดตั้งไว้ทางด้านท้ายของลานนั้น ออกไปยังบ่อที่ปลูกกกอียิปต์ไว้ เพื่อกำจัดสารอินทรีย์ในน้ำเสียอีกต่อหนึ่ง จากนั้นจึงปล่อยให้ไหลเข้าสู่บ่อตกตะกอนตามธรรมชาติ

(2) การเร่งการตกตะกอนและการลดสารพิษ โดยใช้กังหันน้ำชัยพัฒนาเติมก๊าซออกซิเจนเข้าไปในน้ำเสียในขั้นตอนสุดท้าย ของส่วนแรก เพื่อเร่งการย่อยสลายสารอินทรีย์ที่ละลายอยู่ในน้ำให้กลายเป็นตะกอน จุลินทรีย์ที่ตกตะกอนได้รวดเร็ว แล้วปล่อยน้ำเสียที่ตกตะกอนดังกล่าวแล้วนั้นเข้าสู่บ่อผักตบชวา เพื่อให้ผักตบชวาดูดซับสารพิษต่าง ๆ ที่เหลืออยู่ไว้ ต่อจากนั้น จึงส่งน้ำเสียนั้นกลับเข้าสู่บ่อตกตะกอนอีกครั้งหนึ่ง เพื่อให้ได้น้ำที่ใสสะอาดยิ่งขึ้น และ

(3) การปรับปรุงคุณภาพน้ำให้ดียิ่งขึ้นโดยใช้กังหันน้ำชัยพัฒนาเติมอากาศเข้าไป เป็นขั้นสุดท้าย พร้อมกับปลูกผักตบชวากั้นเป็นคอกเรียงสลับกันเป็นแถว ๆ ไว้ เพื่อดูดซับสารพิษอีกครั้งหนึ่งและเป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำด้วย

กรณีหนองหาน ได้พระราชทานพระราชดำริให้ผันน้ำเสียด้วยท่อและคูน้ำมารวมไว้ ณ จุดที่เหมาะสม เพื่อบำบัดให้มีคุณภาพดีขึ้นเสียก่อน แล้วจึงระบายลงสู่หนองหาน ทรงแนะนำให้ใช้ระบบบ่อผึ่ง ในขั้นตอนแรก และระบบบำบัดน้ำเสียด้วยพืชน้ำในลำดับถัดไป ซึ่งแบ่งออกเป็น 4 เซลล์ แต่ละเซลล์ประกอบด้วย หนองน้ำตื้น ขนาบสองด้านของบ่อน้ำลึก ที่อยู่ตรงกลาง หนองน้ำตื้นมีความลึกของน้ำ 10 - 20 เซนติเมตร และใช้ปลูกพืชน้ำ ได้แก่ ธูปฤาษี กกเล็ก กกกลม กกอียิปต์ แห้วกระเทียม กกสามเหลี่ยม หญ้าปล้องละมาน แพงพวยน้ำ ตาลปัตรฤาษี เอื้องเพชรม้า พุทธรักษา บอน ขาเขียด ผักตบไทย ผักบุ้ง เพื่อลดค่าบีโอดี ลดปริมาณของแข็งแขวนลอยที่เกิดจากสาหร่ายสีเขียว กำจัดแบคทีเรียชนิด faecal coliform เปลี่ยนรูปของธาตุไนโตรเจนให้เป็นแอมโนเนีย และลดปริมาณฟอสฟอรัส บ่อน้ำลึก มีความลึกของน้ำ 1 เมตร และใช้ปลูกพืชน้ำ ได้แก่ สาหร่ายหางกระรอก บัวสาย ดีปลีน้ำ ดีปลีน้ำเล็ก กระจับ เพื่อเปลี่ยนรูปของธาตุไนโตเจนให้เป็นไนเตรท เปลี่ยนไนเตรทให้เป็นก๊าซไนโตรเจน และลดปริมาณฟอสฟอรัส พืชน้ำที่ปลูกจะเติบโตอย่างสมบูรณ์ในเวลาประมาณ 6 - 12 เดือน นับตั้งแต่นั้นเป็นต้นไป ระบบบำบัดน้ำเสียนี้ก็จะสามารถบำบัดน้ำเสียให้เป็นน้ำดีได้อย่างเต็มที่

การกำจัดน้ำเสียโดยวิธีธรรมชาติ

ทรงมีพระราชดำริให้ทำการศึกษา ทดลองวิจัยดูว่า จะใช้ปลาบางชนิดกำจัดน้ำเสียได้หรือไม่ ปลาเหล่านี้จะไปกินสารอินทรีย์ในบริเวณแหล่งน้ำเสีย ซึ่งปรากฎว่าปลาบางสกุลมีอวัยวะพิเศษในการหายใจ เช่น ปลากระดี่ ปลาสลิด เหมาะแก่การเลี้ยงในน้ำเสีย และชอบกินสารอินทรีย์ จึงช่วยลดมลภาวะในแหล่งน้ำ

โครงการแก้มลิง

หลัก การของโครงการคือ เมื่อเกิดน้ำท่วมก็ขุดคลองชักน้ำให้ไหลมารวมกัน เก็บไว้ในแหล่งพักน้ำ แล้วจึงค่อยทำการระบายลงสู่ทะเลในช่วงที่ปริมาณน้ำทะเลลดลง โดยทางประตูระบายน้ำ ขณะเดียวกัน ก็ทำการสูบน้ำออกจากคลองที่เป็นแก้มลิงลงสู่ทะเลตลอดเวลา เพื่อที่น้ำจากตอนบนจะได้ไหลลงมาได้เรื่อย ๆ และเมื่อใดก็ตามที่ระดับน้ำทะเลขึ้นสูงกว่าระดับน้ำในคลองที่เป็นแก้มลิง ก็ให้ปิดประตูระบายน้ำ เพื่อกั้นไม่ให้น้ำทะเลไหลย้อนกลับเข้ามาได้

โครงการพัฒนาลุ่มน้ำนครนายกตอนบน

“โครงการเขื่อนเก็บกักน้ำคลองท่าด่าน จังหวัดนครนายก ซึ่งสร้าง ณ บริเวณจุดที่ต่ำจากน้ำตกเหวนรกลงมานั้น เป็นโครงการที่มีความสำคัญมาก เพราะนอกจากจะช่วยให้ราษฎรมีน้ำใช้เพาะปลูก ในฤดูแล้ง ได้เป็นจำนวนนับแสน ๆ ไร่แล้ว เขื่อนแห่งนี้ก็จะสามารถเก็บกักน้ำอุทกภัยของทุกปีไว้ได้หมด จะไม่ทำให้เกิดภาวะน้ำท่วมพื้นที่เกษตรในบริเวณ จังหวัดนครนายกอีกตลอดไป และขณะเดียวกันในฤดูแล้ง น้ำจากเขื่อนก็จะถูกระบาย เพื่อชะล้างดินเปรี้ยวในหลายอำเภอของนครนายกได้อีกด้วย”

ทฤษฎีใหม่

เป็นการสร้างแหล่งน้ำบนผิวดิน โดยแบ่งที่ดินเป็น 3 ส่วน คือ

ส่วนที่หนึ่ง
คิดเป็นร้อยละ 30 ของผืนดิน หรือเท่ากับที่ดินประมาณ 3 ไร่ สำหรับใช้ขุดเป็นสระน้ำ โดยให้มีความลึกประมาณ 4 เมตร ซึ่งสามารถที่จะกักเก็บน้ำได้ถึง 19,000 ลูกบาศก์เมตร สามารถใช้ทำการเกษตรได้ตลอดปีและยังใช้เป็นแหล่งเลี้ยงปลา นอกจากนี้บริเวณขอบสระก็ใช้ปลูกพืชสวนครัวได้ด้วย

ส่วนที่สอง
คิดเป็นร้อยละ 60 ของผืนดิน ซึ่งก็คือที่ดินจำนวน 10 ไร่ ใช้สำหรับการเพาะปลูก ซึ่งแยกได้เป็น 2 ลักษณะคือ ใช้ทำนา 5 ไร่ และอีก 5 ไร่ ใช้ในการปลูกพืชไร่หรือพืชสวน

ส่วนที่สาม
คิดเป็นร้อยละ 10 ของผืนดิน โดยมีเนื้อที่เฉลี่ย 2 ไร่ สำหรับใช้เป็นที่อยู่อาศัย เป็นทางเดิน และลานบ้าน “หากใช้ทฤษฎีใหม่สมบูรณ์ สระน้ำทำหน้าที่อย่างมีประสิทธิภาพ และเต็มความสามารถ ก็ไม่มีความจำเป็นต้องมีแหล่งน้ำขนาดใหญ่เพิ่มเติม”

โครงการฝนหลวง

วิธีทำฝนหลวงมีอยู่ 3 ขั้นตอน คือ

ขั้นตอนที่ 1
ก่อกวน คือ การดัดแปรสภาพอากาศหรือก้อนเมฆในขณะนั้น เพื่อกระตุ้นให้มวลอากาศชื้นไหลพาขึ้นสู่เบื้องบนอันเป็นการชักนำไอน้ำ หรืออากาศชื้นเข้าสู่กระบวนการเกิดเมฆ

ขั้นตอนที่ 2
เลี้ยงให้อ้วน คือ การดัดแปรสภาพอากาศ เพื่อทำให้เมฆเจริญขึ้นจนเป็นขนาดใหญ่ หนาแน่นมาก จนพร้อมที่จะตกเป็นฝน

ขั้นตอนที่ 3
โจมตี คือการดัดแปรสภาพอากาศที่จะกระตุ้นให้เม็ดละอองเมฆปะทะชนกัน แล้วรวมตัวเข้าด้วยกันจนมีขนาดใหญ่ขึ้น ขณะเดียวกันก็เป็นการลดแรงไหลพาขึ้นเบื้องบน เพื่อให้เม็ดน้ำมีขนาดใหญ่ตกลงสู่เบื้องล่าง แล้วเกิดเป็นฝนตกลงมาสู่เป้าหมาย

เครื่องดักหมอก

ใช้ประโยชน์จากหมอกในอากาศให้เปลี่ยนเป็นหยดน้ำหล่อเลี้ยงต้นไม้ได้ โดยทรงให้จัดทำแผงดักหมอกที่ทำจากวัสดุพื้นบ้านง่าย ๆ ไอน้ำที่อยู่ในรูปของหมอก เพื่อสามารถนำมาใช้ได้ จึงก่อให้เกิดประโยชน์อย่างมหาศาลทางด้านเกษตรและการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ เช่น การปลูกป่า เป็นต้น

โครงการพัฒนาลุ่มน้ำป่าสัก

“หากประวิงเวลาต่อไปไม่ได้ทำ เราก็ต้องอดน้ำแน่ จะกลายเป็นทะเลทราย และเราก็จะอพยพไปไหนไม่ได้ โครงการนี้ คือ สร้างอ่างเก็บน้ำ 2 แห่ง แห่งหนึ่งคือที่ แม่น้ำป่าสัก อีกแห่งคือที่แม่น้ำนครนายก 2 แห่งรวมกัน จะเก็บน้ำเหมาะสมพอเพียงสำหรับการบริโภค การใช้น้ำในเขตกรุงเทพ และเขตใกล้เคียง ในที่ราบลุ่มของประเทศไทย”